Við teljum flest að múslí sé hollt, ekki satt? Á morgnana er það tilvalið, finnst mörgum. Hvað með ávaxtasafa? Er hann ekki besta mál? Í meðfylgjandi má sjá þessar kenningar hraktar og ef þú vilt virkilega hugsa um heilsuna er þetta myndband eitthvað sem þú þarft að sjá:
Þó Michaela Davert sé tæpur metri á hæð stöðvar það hana ekki að hafa ómældan áhuga á tísku og förðun. Michaela hefur sjaldgæfan sjúkdóm sem veldur því að bein hennar geta brotnað við minnsta rask. Hún er 18 ára gömul frá Michigan í Bandaríkjunum og er nú að hasla sér völl sem bjútíbloggari á YouTube.
Michaela hefur yfir ævina brotið 90 bein og átti hún erfitt með að ganga í skóla. Í dag hvetur hún ungar stúlkur til að horfa á meira en bara útlitið og sýnir að fegurð kemur í öllum stærðum og gerðum. Hún á stóran aðdáendahóp, enda ekki skrýtið – hún er alveg yndisleg!
Fyrrum fyrirsætan, Lisa Brown, þjáist af mjög sjaldgæfum sjúkdómi sem mun valda því að hún sveltur til bana. Lisa er 32 ára og vegur ekki meira en 40 kíló. Hún getur ekki innbyrt mat, jafnvel í fljótandi formi, án þess að kasta upp eða finna til mikils sársauka eða ógleði. Árið 2013 var Lisa greind með Superior Mesenteric Artery Syndrome (SMAS), sjúkdóm sem leggst á garnæðakerfið sem gerir líffærunum ókleift að halda mat niðri. Einungis um 400 núlifandi einstaklingar þjást af þessum sjúkdómi og er engin lausn í sjónmáli.
Etanól er vökvi sem blandast vatni í öllum hlutföllum. Vatnsblanda etanóls er stundum nefnd spritt. Sterkt spritt er u.þ.b. 96% etanól í vatni. Etanól er oftast notað í vatnslausn, blandað ýmsum öðrum efnum (litarefnum, bragðefnum o.s.frv.). Ef styrkur etanóls í slíkum blöndum er umfram 2,25% að rúmmáli telst vökvinn áfengi. Etanól kemur fyrir í lyfjum, einkum eldri tegundum lyfja í fljótandi formi og er einnig notað í snyrtivörur. Etanól eða áfengi hefur verið notað sem róandi lyf eða svefnlyf um aldir. Misnotkun etanóls er því eflaust ævagamalt fyrirbæri. Etanól hefur einnig umtalsverða verkjadeyfandi og vafalaust einnig kvíðastillandi verkun. Auk þessa hefur etanól ýmis önnur lyfhrif. Má þar nefna víkkun æða, aukin þvaglát, aukna saltsýrumyndum í maga og breytingar í fituefnaskiptum (stundum til bóta). Lifrin skiptir meginmáli við umbrot etanóls í líkamanum. Við umbrot áfengis myndast orka sem nýtist líkamanum. Etanól er að þessu leyti mjög sérstakt efni.
í gegnum tíðina hefur verið aflað geysimikillar þekkingar á skemmdum á líffærum og líffærakerfum, aðallega hjá alkóhólistum, sem rekja má til neyslu áfengis. Í heild er vitað meira um skaðsemi áfengis en nokkurs annars vímugjafa. Skaðsemi áfengis stendur oftast í beinu hlutfalli við skammta eða magn. Þetta þýðir einfaldlega að áfengi af öllum tegundum er því skaðlegra sem þess er neytt í stærri skömmtum. Neysla áfengis í allstórum skömmtum með hléum á milli kann þó að skaða neytandann minna en minni neysla daglega án hvílda eða hléa á milli. Við félagslega notkun eins og tíðkast hér á landi og víðar (helgarfyllerí) ná líffæri viðkomandi oftast að jafna sig nokkuð vel á milli. Ekki er þó verið að mæla slíkum neysluvenjum bót og sérstaklega ekki í ljósi þeirrar slysahættu sem af þeim stafar. Á hinn bóginn kann áfengi að valda meira tjóni þegar til lengdar lætur á líffærum þeirra sem neyta þess daglega samkvæmt venju eða til sjálfslyfjunar og sjaldan eða aldrei eru taldir drukknir. Umræða um það hvor neysluvenjan sé menningarlegri er utan ramma þessarar umfjöllunar. Staðreynd er að menn eru misþolnir gegn eiturhrifum etanóls á ýmis líffæri, ekki síst lifur og hjarta. Samstaða er um að áfengisneysla skaði konur meira en karla. Skiptir þar betra frásog frá maga sennilega verulegu máli. Til eru einstaklingar sem drukkið hafa árum saman á ávanastigi en eru samt með nánast óskemmda lifur. Slík drykkja myndi í flestum tilvikum hafa leitt til truflunar á lifrarstarfsemi eða jafnvel dauða vegna lifrarhrörnunar sem kallast skorpulifur. Þá er þess að geta að lítil dagleg áfengisneysla getur verið gagnleg.
Helstu líffæri og líffærakerfi sem vitað er að skemmst geta vegna langvarandi áverkunar etanóls, einkum á ávana- og fíknistigi (þá oft miðað við að ætluð dagleg neysla etanóls sé 50 g eða meira), eru:
Miðtaugakerfi: Heilarýrnun, þ.e. rýrnun á berki stóra heila og litla heila er algeng meðal alkóhólista en einnig að vissu marki meðal einstaklinga sem neyta áfengis á félagslegu stigi.
Úttaugakerfi: Langvarandi áfengisneysla veldur truflun í starfsemi tauga í úttaugakerfi, einkum í útlimum. Upp kemur fjöltaugabólga með minna afli og tilfinningu í útlimum, aðallega í fótleggjum. Á vægara stigi eru dofi, stingir og afbrigðileg tilfinning áberandi.
Útlimavöðvar: Vitað er að alkóhólistar eiga á hættu að fá vöðvarýrnun sem bundin er við vöðva í útlimum, sérstaklega fótleggjum. Sterkar líkur er á því að etanól kunni að skaða frumur í öllum beinagrindarvöðvum þannig að enzým og önnur efni í frymi leki út. Þessu fylgir sársauki eða eymsli í vöðvum. Þetta getur sennilega einnig gerst í vægu formi við félagslega notkun áfengis.
Hjarta og blóðrás: Etanól dregur beinlínis úr starfsemi hjartans og leiðir til fitusöfnunar í hjartavöðva. Áfengisneysla eykur líkur á hjartsláttartruflunum, og skyndidauða meðal alkóhólista er oft að rekja til þessa. Áhrif etanóls á æðakerfi eru margþætt en til lengdar litið hækkar etanól blóðþrýsting ef þess er neytt í umtalsverðum mæli.
Vélindi og magi: Krabbamein í munni, tungu, munnholi og vélinda er langtum algengara hjá þeim sem bæði reykja tóbak og drekka áfengi á ávanastigi. Líkur eru til þess að áfengisneysla eigi stærri hlut í myndun krabbameins í vélinda en tóbaksneysla. Við neyslu áfengis á ávanastigi eru magabólgur, með fleiðri/sári í slímhúð og smáblæðingum, algengar. Í litlum skömmtum getur áfengi, einkum bitrumiklar víntegundir svo sem heitvín, aukið seytur og þar á meðal sýrurennsli í maga sem nota má til lækninga (við lystarleysi).
Þarmar: Etanól truflar starfsemi þarma. Eftir töku stórra skammta má greina sár/fleiður í þekjufrumum í skeifugörn. Eftir langvarandi neyslu áfengis verður drep í þekjufrumum í þörmum. Niðurgangur er algengur fylgifiskur áfengisneyslu. Langvarandi áfengisneysla virðist auka líkur á krabbameini í ristli.
Lifur: Áfengisneysla hefur í för með sér fitusöfnun í lifur. Lifrarbólga er annar fylgifiskur af völdum etanóls. Við hana kemur drep í frumurnar með bólgum og bandvefsmyndun. Bráð lifrarbólga getur verið lífshættuleg. Talið er að skorpulifur sé afleiðing lifrarbólgu. Skorpulifur getur leitt til krabbameinsmyndunar í lifur.
Briskirtill: Áfengisneysla hefur sams konar áhrif á frumur í briskirtli og lifur. Langvarandi neysla getur valdið drepi í frumum sem leiðir til brisbólgu, oft samfara þrálátum sársauka. Brisbólga af völdum áfengisneyslu virðist stuðla að krabbameinsmyndun í kirtlinum.
Blóðmergur: Etanól skaðar beinlínis frumustarfsemi í blóðmerg og truflar þannig ýmsa mikilvæga starfsemi sem þar fer fram eins og t.d. myndun rauðra og hvítra blóðkorna.
Kynkirtlar: Áfengisneysla á ávanastigi dregur úr getu karla til samfara þar sem ris í getnaðarlim bregst. Áfengisneysla veldur líka ófrjósemi. Sannað er að etanól skaðar eistu á þann veg að frumum í sáðfalli fækkar, aðallega heilbrigðum sæðisfrumum, og hreyfigeta þeirra minnkar. Tíð og langvarandi drykkja hefur í för með sér rýrnun á eistum. Þá truflar etanól mjög yfirstjórnun kynhormóna í undirstúku og heiladingli. Truflun á tíðahring kvenna sem eru alkóhólistar er einnig algeng. Þá má nefna að etanól dregur úr frjósemi kvenna.
Fóstur: Alkóhól getur valdið alvarlegum fósturskemmdum aðallega á fyrstu þremur mánuðum meðgöngu, en einnig síðar. Ef þunguð kona neytir umfram 50 g (u.þ.b. 5 barskammta) af etanóli á dag eða er á „drykkjutúr“ á 3.-12. viku meðgöngu á hún á hættu að fæða varanlega skaddað barn. Þessi börn eru með afbrigðilega skapað andlit, lítil augu, lítið höfuð og lítinn heila. Að auki geta komið fram skapnaðargallar í ýmsum öðrum líffærum. Enn má nefna lítinn vöxt, óværð eftir fæðingu, m.a. vegna fráhvarfseinkenna, og ýmislegt fleira. Lítill heili þessara barna merkir oftast minni vitsmuni en eðlilegt er og þar af leiðandi minni eða seinni þroska. Etanól virðist ekki aðeins leiða til fækkunar taugunga í heila, heldur einnig trufla dreifingu þeirra um heilavefinn. Áfengisneysla á meðgöngu getur einnig leitt til fósturláts, stuðlað að fæðingu fyrir tímann og dauða á nýburaskeiði.
Á síðustu árum hefur komið fram á grundvelli veigamikilla faraldursfræðilegra rannsókna að lítil dagleg neysla etanóls eða neysla sem jafngildir lítilli, daglegri neyslu etanóls getur lengt líf manna Það magn sem hér ræðir er á bilinu ca. 10-30 g. Ef neyslan er meiri en þessu nemur hefur etanól gagnstæð áhrif sem eru marktæk þegar við neyslu 50 g á dag (dánarlíkur hafa þá aukist um 20% miðað við þá sem ekki neyta etanóls). Þessa jákvæðu verkun lítilla, daglegra skammta etanóls er að rekja til gagnlegrar verkunar á fituefnaskipti með eftirfarandi minni hættu á fituútfellingum í æðaveggjum og þar með minni líkum á æðakölkun. Í þessum skömmtum dregur etanól einnig úr hættu á segamyndun (blóðtappamyndum) í æðum og þar með hættu á hjartadrepi. Ef dagleg neysla er hins vegar að marki umfram 30 g af etanóli að meðaltali á dag fer etanól að valda hækkuðum blóðþrýstingi og hafa neikvæð áhrif á fituefnaskipti og því dregur úr lífslíkum manna.
Í ljósi þessa má ætla að félagsleg neysla áfengis ætti ekki að fara fram úr u.þ.b. 30 g af etanóli á dag. Eins og áður getur er oft miðað við að dagleg neysla á ávana- og fíknistigi sé 50 g eða meira.
Blöðrubólgu er skipt í annars vegar bráða blöðrubólgu og hins vegar langvinna (króníska, e. chronic) blöðrubólgu.
Bráð blöðrubólga
Bráð blöðrubólga er mjög algeng og fá konur hana mun oftar en karlar. Jafnvel er talið að allt að 70% kvenna hafi einhvern tíma fundið fyrir einkennum bráðrar blöðrubólgu. Sennilega má rekja orsökina fyrir hærri tíðni meðal kvenna til þess að þær hafa mun styttri þvagrás en karlar þó fleiri atriði geti komið til. Konur sem eru að byrja á svokölluðu breytingaskeiði, þar sem kvenhormónið östrógen minnkar í blóðinu, fá gjarnan einkenni frá þvagrás. Ástæða þessa er sú að þekjan í þvagrásinni og blöðrubotni er háð östrógenum.
Orsök bráðrar blöðrubólgu eru oftast bakteríur sem eiga uppruna sinn í ristli og endaþarmi eins og E.coli, Klebsiella, Proteus mirabilis og Streptococcus faecalis. Endurteknar blöðrubólgur geta verið af sama stofni sýkla eða frá öðrum bakteríum. Aðrir sýklar en frá meltingarvegi geta líka valdið sýkingum eins og Herpes virus hominis, Chlamydia og jafnvel lekandabakterían.
Sýking verður þegar baktería kemst upp þvagrásina og nær að yfirvinna viðnám sem þar á að vera fyrir hendi. Oftast er orsökin fyrir því að viðnámið minnkar óþekkt en þó geta sýkingar í efri öndunarvegi, erting við samfarir og fleira valdið því að bakteríurnar ná sér á strik. Blöðrubólgueinkenni er hægt að fá vegna efna sem eru borðuð eða berast að utan í þvagrásina.
Sýkillinn sem veldur blöðrubólgu berst sem sagt upp þvagrásina og upp í þvagblöðru þar sem hann veldur bólgubreytingum í blöðruþekjunni svo hún verður rauð, bólgin og aum. Við þetta eykst tilfinning fyrir þvaglátum þannig að endurtekin þvaglát eiga sér stað þrátt fyrir að blaðra sé aðeins hálf af þvagi. Þegar lengra líður á verður þvagið gruggugt og lyktar jafnvel illa. Einnig geta fylgt verkir rétt fyrir ofan lífbein.
Ef ekkert er að gert getur slík sýking farið upp þvagleiðarana í átt að nýrum og valdið þar alvarlegri sýkingu. Berklar geta einnig farið í þvagfæri og valdið einkennum, til dæmis frá þvagblöðru.
Langvinn blöðrubólga
Margir sjúklingar fá endurtekna blöðrubólgu vegna sama sýkilsins, sem upprunninn er frá ristli. Sjúklingum eru stundum gefin breiðvirk sýklalyf vegna þessa (og stundum vegna annarra sýkinga) en það getur leitt til þess að erfiðara verður að eiga við sýkilinn með sýklalyfjum. Jafnframt geta konur fengið viðvarandi sýkingu í fæðingarveg og sveppasýkingu vegna endurtekinnar notkunar sýklalyfja. Læknar geta því oft staðið frammi fyrir erfiðu vandamáli við meðhöndlun.
Það er mikilvægt fyrir blöðruna að tæma sig reglulega þannig að sýklar nái ekki að fjölga sér nægilega mikið. Aukin vatnsdrykkja eða vökvainntaka getur þess vegna hjálpað fólki við að losa sig við sýklana. Ýmsir veikleikar í blöðrunni sem orsakast af sykursýki eða æxlum geta minnkað viðnám hennar gegn sýklum.
Til eru margar tegundir langvinnrar blöðrubólgu sem verða ekki taldar upp hér. Mikilvægt er þó að muna eftir að berklar geta skotið upp kollinum og valdið blöðrubólgueinkennum. Æxli í blöðru geta einnig orsakað sýkingu að hluta til og ef blóð sést í þvagi þarf að rannsaka það nákvæmlega.
Meðfæddir gallar geta einnig valdið sýkingum og ber þá sérstaklega að nefna svokallað „bakflæði“ frá blöðru upp í þvagleiðara og til nýrna hjá börnum. Þvagfærasýkingar hjá börnum skal rannsaka og meðhöndla sérstaklega og ber að taka slíkt alvarlega.
Sum lyf eru svo slævandi að á meðan áhrif lyfsins vara getur verið varasamt að stjórna vélknúnu ökutæki eða vinna störf sem þarfnast fullrar einbeitingar. Rauður þríhyrningur er merki sem yfirvöld lyfjamála á Norðurlöndum hafa komið sér saman um að nota á lyf sem talin eru draga úr viðbragðsflýti flestra manna, jafnvel við venjulegan skammt. Eins og alltaf gildir um lyf, getur verkun að þessu leyti verið breytileg eftir einstaklingum og lyf sem ekki eru þríhyrningsmerkt geta haft slævandi áhrif á suma, jafnvel í litlum skömmtum.
Í lyfjaskránni eru þau lyf, sem samkvæmt norrænum lyfjareglum eiga að vera þríhyrningsmerkt, merkt með svörtum þríhyrningi aftan við nafn lyfsins í fyrirsögn. Auk þess eru venjulega varnaðarorð í textanum um viðkomandi lyf. Þótt lyf sé þríhyrningsmerkt er ekki endilega ólöglegt að aka bifreið eftir að hafa tekið inn slík lyf, á sama hátt og ólöglegt er að aka undir áhrifum áfengis. Áhrif lyfsins verður að meta í hverju tilviki. Þannig getur t.d. skammvinnt þríhyrningsmerkt svefnlyf í sumum tilfellum gert mann hæfari til að aka bifreið næsta dag en hann hefði orðið ef hann hefði ekki tekið lyfið og ekið syfjaður og þreyttur. Almennt gildir að hver og einn verður á eigin ábyrgð að meta hvort hæfni hans til að aka hefði minnkað eftir töku lyfsins. Þegar byrjað er að taka lyf, og fólk hefur ekki að fullu gert sér grein fyrir áhrifum þess, er sérstaklega mikilvægt að sýna ýtrustu varkárni. Ef maður er í vafa er betra að láta bílinn eiga sig. Rannsóknir á fólki sem lent hefur í umferðarslysum sýna að stórt hlutfall þessa fólks hefur notað þríhyrningsmerkt lyf.
Um flest þríhyrningsmerktu lyfin gildir að sé áfengis neytt samhliða töku þeirra getur slævandi verkun og þar með hætta á umferðarslysum margfaldast. En þríhyrningurinn merkir ekki eingöngu að viðkomandi lyf geti verið hættulegt í umferðinni heldur einnig að varasamt geti verið að stjórna alls konar tækjum eða vinna störf sem krefjast mikillar einbeitingar og athygli. Í skránni er stundum einnig varað við að lyf geti verið slævandi fyrir ákveðna einstaklinga, þó svo að þau séu ekki þríhyrningsmerkt. Þetta á einkum við um ýmis geðlyf og verður hver og einn að meta hvort hann telur sig hafa fulla einbeitingu og óskerta athyglisgáfu meðan hann þarf að nota þannig lyf.
Áfengi eða alkóhól hefur áhrif á verkun margra lyfja. Reyndar hefur löngum verið litið á alkóhól sem lyf og það er enn notað í margar hóstamixtúrur og hressandi lyf. Alkóhól hefur sljóvgandi áhrif á heila og taugakerfi manna og getur aukið eða minnkað áhrif annarra lyfja sem verka á heilann. Alkóhól verkar einnig á önnur líffæri, t.d. veldur lítið magn aukningu á framleiðslu meltingarvökva í maga en mikið magn dregur úr framleiðslu meltingarvökva og stuðlar að myndun magabólgu eða magasárs.
Verkjalyf hafa mörg hver reynst valda magabólgu og getur alkóhól stórlega aukið hættuna á magasári þegar þess er neytt með verkjalyfjum eins og t.d. Magnýli. Sterk verkjalyf svo sem morfín hafa slævandi áhrif á heilann og á öndun. Alkóhól eykur þessa sljóvgun og getur valdið öndunarstöðvun og dauða.
Blóðþrýstingslyf geta stundum valdið því að fólk verður óeðlilega næmt fyrir breytingum á stöðu líkamans, þannig að ef til dæmis er staðið snögglega upp úr stól getur það valdið svima og jafnvel yfirliði. Alkóhól getur í sumum tilfellum aukið á þessa hættu og gildir það ekki eingöngu um áfengi heldur einnig til dæmis um hóstamixtúrur sem innihalda alkóhól.
Blóðþynningarlyf þarf að taka reglulega og finna þarf rétta skammta fyrir hvern einstakling. Vitað er að alkóhól getur aukið á blóþynningaráhrif lyfja, sérstaklega þegar um er að ræða mikla áfengisdrykkju. Af þessum sökum getur reynst erfitt eða ógerlegt að ákveða réttan lyfjaskammt.
Sykursýkilyf er flokkur lyfja sem varasamt getur verið að nota með áfengi. Áfengið breytir blóðsykurmagninu og ef sykursýkilyf eru notuð samtímis getur það leitt til lækkunar á blóðsykri og meðvitundarleysis.
Sefandi geðlyf hafa oft slævandi verkun og eykur alkóhól á þessa sljóvgun og veldur því til dæmis að mjög hættulegt getur verið að aka bifreið, jafnvel eftir að drukkið hefur verið mjög lítið magn áfengis. Sefandi geðlyf brotna niður í lifrinni og lifrarskemmdir af völdum áfengis geta dregið úr þessu niðurbroti. Sama gildir um mörg þunglyndislyf sem geta safnast fyrir í líkamanum ef lifur er skemmd af áfengisnotkun og getur þá komið fram eitrun af þunglyndislyfinu.
Sum lyf trufla niðurbrot áfengis í lifur og valda því að mikið af acetaldehýði safnast fyrir í líkamanum, þetta veldur höfuðverk ógleði og uppköstum. Þekktast þessara lyfja er Antabus, sem notað er við áfengissýki, en fleiri lyf hafa svipaða verkun t.d. metrónídazól (Flagyl, Elyzol og Metrazól), og nílútamíð (Anandron).
Róandi lyf eru ef til vill þau lyf sem hættulegast er að taka með áfengi. Þetta á einkum við um eldri gerðir róandi lyfja svo sem barbítúröt en gildir einnig um svo kölluð benzódíazepínlyf svo sem Valium.
Það fer alltaf illa saman að neyta áfengis og taka lyf. Í fyrsta lagi getur áfengið breytt eðli lyfjaverkunar þannig að lyfjaskammtur sem að öllu jöfnu er skaðlaus getur orðið lífshættulegur. Í öðru lagi er hætta á að lyfjataka verði óregluleg við langvinna drykkju og þá getur lyf, sem við eðlilegar aðstæður mundi virka vel, haft neikvæð áhrif. Í þriðja lagi getur lyfjanotkun gert áfengisvandamálið flóknara og erfiðara að meðhöndla þegar áfengissjúklingurinn leitar sér aðstoðar.
En lyf eru ekki aðeins varasöm virkum alkóhólistum heldur ber óvirkum alkóhólistum að sýna fyllstu aðgát við notkun lyfja og yfirleitt forðast að taka lyf nema brýna nauðsyn beri til, kemur þar margt til.
Lyfjanotkun er í andstöðu við lífsviðhorf óvirkra alkóhólista, að minnsta kosti notkun lyfja sem hafa áhrif á andlega líðan, vegna þess að lyfið fer þarna í hlutverk gamla vímugjafans og breytir líðaninni við það eitt að komast inn í líkamann.
Önnur og alvarlegri ástæða er sú að mörg lyf geta aukið á fíkn óvirks alkóhólista í áfengi. Þau lyf sem þarna er um að ræða eru einkum ýmis tauga- og geðlyf sem eru í N-flokki í kaflanum „Flokkun lyfja eftir verkun„ í þessari skrá. Það getur verið gagnlegt fyrir þá sem forðast vilja þessi lyf að fletta upp í þeim kafla, en lyfin sem helst ber að varast eru eftirfarandi: Öll lyf sem flokkast undir róandi lyf (N 05), svefnlyf (N 05), örvandi lyf (N 06),sterk verkjalyf (N 02), önnur verkjalyf og hitalækkandi lyf (N 02), í þessum flokki er þó að jafnaði óhætt að nota lyf sem innihalda eingöngu asetýlsalicýlsýru, parasetamól eða díflúnísal. Af flogaveikilyfjum (N 03) ber að varast lyfið Fenemal en önnur flogaveikilyf er að jafnaði óhætt að nota.
Auk þessara lyfja geta viss svæfingalyf haft áhrif í þá átt að auka á fíkn í áfengi, en sjúklingurinn er ekki alltaf í aðstöðu til að ákveða hvort hann fær slík lyf og verður þá að láta aðstæður ráða hverju sinni.
Varðandi sefandi geðlyf af flokki N 05 má segja að þau lyf er að jafnaði óhætt að taka ef læknir telur nauðsyn á, enda auka þau ekki fíkn í áfengi. Um notkun þunglyndislyfja af flokki N 06 eru nokkuð skiptar skoðanir. Flestir telja þó að alkóhólistum sé óhætt að taka þessi lyf ef læknir telur mikla nauðsyn á.
Af öðrum lyfjaflokkum ber helst að nefna hóstastillandi lyf, en hóstamixtúrur innihalda oft alkóhól og einnig kódein sem er efnafræðilega skylt morfíni. Slímlosandi lyf geta einnig verið varasöm, en þó er að jafnaði óhætt að nota lyfin Bisolvon, Fabrol og Mucomyst. Ofnæmislyf af flokki R 06 geta haft slævandi verkun og þannig verið varasöm fyrir alkóhólista. Sé nauðsyn að taka slík lyf eru lyfin Teldanex og Clarityn líklega æskilegustu lyfin fyrir óvirkan alkóhólista. Af meltingarfæralyfjum ber helst að varast krampalosandi lyfið Librax.
Af gigtarlyfjum í flokki M ber einkum að varast vöðvaslakandi lyf (M 03). Þau eru stundum notuð við bakverkjum og bólgum og leiða mjög auðveldlega til misnotkunar.
Að jafnaði gildir sú regla að lyf sem merkt eru með rauðum þríhyrningi á umbúðum eru slævandi og varasöm fyrir óvirka alkóhólista. Lyf sem ekki er getið um í skránni ættu menn að kynna sér vel og kanna hvort nokkur hætta sé á að þessi lyf séu óæskileg áður en þau eru tekin inn.
Við lyfjagjöf handa börnum og eldra fólki þarf að gæta sérstakrar varúðar. Upptaka lyfsins í æðakerfið, dreifing um líkamann og útskilnaður úr líkamanum er öðruvísi hjá börnum en fullorðnum. Þetta á þó einkum við um börn undir þriggja ára aldri. Þegar lyf eru gefin börnum, á ætíð að gæta þess að skammtur hæfi aldri og líkamsþunga. Ef skýr fyrirmæli eru um það að lyfið eigi ekki að gefa smábörnum á skilyrðislaust að fara eftir þeim.
Það hefur sýnt sig að eldra fólk er viðkvæmara fyrir verkun og aukaverkunum lyfja en yngra fólk. Hér er ekki hægt að benda á nein skýr aldursmörk en það hefur komið í ljós að um sjötugt fer þetta að skipta máli. Hæfni líkamans til að taka lyfið upp í æðakerfið er sennilega hin sama en starfsemi t.d. nýrna og lifrar er hægari þannig að lyfið skilst seinna út úr líkamanum og áhrif þess verða meiri. Það er þess vegna mjög mikilvægt að skammta lyfið sérstaklega fyrir hvern sjúkling sem kominn er á efri ár og fara eftir þeirri skömmtun, eins og mögulegt er.
Sumir eiga í erfiðleikum með að gleypa töflur eða hylki. Hjá gömlu fólki er munnvatnsframleiðsla oft skert og auk þess valda sum lyf munnþurrki. Það getur verið gott að fá sér vatnssopa áður en lyfin eru tekin inn og skola þeim síðan niður með að minnsta kosti hálfu glasi af vatni. Hylki vilja stundum klístrast föst í munni eða hálsi en með því að bleyta hylkið áður en það er sett upp í munninn má koma í veg fyrir það.
Mikilvægt er að gera sér grein fyrir því að eldra fólk hefur stundum skerta sjón og á þannig erfiðara með að þekkja sundur lyfin sín og getur auk þess stundum ekki munað hvort það hefur tekið lyfjaskammt dagsins. Þegar þannig stendur á er ráðlegt að verða sér úti um vikulyfjabox, sem fæst í flestum lyfjabúðum, en það er þannig úr garði gert, að því er skipt í sjö hólf og er hverju hólfi skipt í nokkur smærri hólf. Þessi sjö hólf eru merkt með vikudögum og er því hægt að setja lyf í hvert hólf fyrir alla vikuna. Á þennan hátt er mjög auðvelt að sjá hvort lyfið hefur verið tekið rétt eða ekki.
Matur getur haft áhrif á það hvernig lyf sogast úr meltingarveginum út í blóðrásina. Oftast dregur fæðan eitthvað úr upptöku lyfsins í blóðrás og þess vegna er oft ráðlegt að taka lyf að minnsta kosti 1 klst. fyrir máltíð eða 2 klst. eftir máltíð, en þó er þetta ekki einhlítt.
Sum lyf, t.d. gigtarlyf eru svo ertandi fyrir magaslímhúð að best er að taka þau með mat en önnur lyf ,t.d. sum sýklalyf, eru þannig að matur hefur engin áhrif á það hvernig þau berast út í blóðið. Þegar töflur eða hylki eru tekin inn er ráðlegt að drekka vel með þeim, t.d. hálft glas af vatni. Oft er óhætt að drekka mjólk eða ávaxtasafa með lyfjum, en þó ekki alltaf. Þannig getur sýran í ávaxtasafa dregið úr verkun penicillíns og annarra sýklalyfja og kalkið í mjólkinni getur dregið úr upptöku á tetracýklinlyfjum sem eru einn flokkur sýklalyfja.
Þegar fólk tekur blóðþynningarlyf geta ýmsar fæðutegundir haft áhrif á meðferðina. Mjög feitur matur dregur úr verkun blóðþynningarlyfja og sumar grænmetistegundir innihalda mikið af K-vítamíni sem einnig hefur áhrif á blóðstorknun.
Þeir sem taka levódópa við Parkinsonssjúkdómi ættu að varast próteinríka fæðu sem inniheldur mikið af B6-vítamíni þar sem það dregur úr áhrifum lyfsins. Almennt gildir að ekki á að taka vítamín í stórum skömmtum með öðrum lyfjum nema að vel athuguðu máli.
Sumar fæðutegundir hafa áhrif á saltbúskap líkamans og hafa þannig víxlverkun við lyf. Matarsalt getur verið varasamt fyrir þá sem eru með háan blóðþrýsing eða hjartabilun og sama gildir um lakkrís í miklu magni, þar sem lakkrís veldur uppsöfnun á natríum og auknum útskilnaði á kalíum í þvagi. Aðrar fæðutegundir hafa þveröfug áhrif á saltbúskap líkamans, þær auka kalíummagn og eru þannig æskilegar fyrir þá sem taka þvagræsilyf. Dæmi um slíkar fæðutegundir eru t.d. ávextir, mjólk, ávaxtasafi og kjöt.
Lyf geta einnig haft áhrif á matarlystina. Sum lyf auka matarlyst t.d. þunglyndislyf og sum sterk geðlyf. Önnur draga úr matarlyst. Sum sýklalyf, svo sem penicillín geta valdið ógleði og dregið þannig úr matarlyst.
Mörg lyf hafa áhrif á upptöku næringarefna úr fæðu. Dæmi um þetta eru sýrubindandi magalyf, flogaveikilyf, sum berklalyf, getnaðarvarnalyf og súlfalyf. Oftast eru þessi áhrif þó óveruleg og skipta litlu máli.
Orðin víxlverkun og milliverkun koma stundum fyrir í lyfjaskránni. Þau merkja í stuttu máli að eitt lyf hefur áhrif á verkun annars lyfs og getur annað hvort aukið eða dregið úr áhrifum þess. Víxlverkun milli lyfja er atriði sem oft vill gleymast þegar margir læknar sinna sama sjúklingi og eru að fást við mismunandi sjúkdóma. Það er því alltaf mikilvægt að fólk greini lækninum skilmerkilega frá öllum lyfjum sem það tekur áður en nýju lyfi er bætt við þau sem fyrir eru. Algengt er að fólk taki að staðaldri fjórar eða fimm mismunandi lyfjategundir og oft er enginn sem veit hvort þessi lyf hafa víxlverkanir. Miklar rannsóknir hafa þó farið fram á því hvernig lyf verka hvert á annað og margt vitað í þeim efnum.
Víxlverkun getur aukið eða minnkað áhrif annars hvors eða beggja lyfjanna. Þegar víxlverkun veldur auknum áhrifum er það oftast vegna minnkaðs niðurbrots í lifur, minnkaðs útskilnaðar í þvagi eða vegna samkeppni lyfjanna um prótein-bindingu í blóði. Mörg lyf bindast próteinum blóðsins, einkum albúmíni. Stundum er aðeins lítill hluti lyfsins óbundinn í blóði, en það er sá hluti sem hefur áhrif í líkamanum. Prótein blóðsins geta aðeins bundið takmarkað af lyfjum og ef lyf keppa um þessa próteinbindingu getur það valdið því að aukið magn lyfsins er óbundið í blóði og því kemur fram kröftugri verkun.
Flest lyf brotna niður í lifur og skiljast út í óvirku formi í hægðum eða þvagi. Stundum keppa tvö lyf um sömu efnahvatana í lifur og geta þá hindrað niðubrot hvors annars. Þetta getur einnig leitt til aukinnar verkunar beggja lyfjanna. Loks eru sum lyf sem hafa áhrif á nýru þannig að þau hindra eða draga úr útskilnaði annarra lyfja í þvagi. Þetta veldur því að lyfið safnast fyrir í líkamanum og verkun þess verður kröftugri en áður.
Víxlverkun tveggja lyfja getur einnig leitt til þess að verkun annars lyfsins eða beggja verður minni en annars hefði orðið. Algengast er að þetta stafi af því að annað lyfið truflar frásog (upptöku) hins lyfsins í maga eða þörmum eða eykur niðurbrot þess í lifur. Stundum getur víxlverkun lyfja verið gagnleg. Dæmi um það er að lyfið Probenecid er stundum gefið með penicillínlyfjum til að fá aukin og langvinnari sýkladrepandi áhrif. Stundum er lyfjum jafnvel blandað saman í eitt lyfjaform og þau gefin þannig til að nýta sem best víxlverkun þeirra. Þetta gildir t.d. um lyfið Primazol sem er blanda af trímetóprími og súlfalyfi en þau lyf auka verkun hvors annars. Langtum algengara er þó að víxlverkanir séu til ills og oft eru það aukaverkanir lyfjanna sem aukast mest en lækningaverkun sáralítið. Víxlverkanir lyfja eru sjaldan lífshættulegar.
Þrír flokkar lyfja hafa nokkra sérstöðu að því er varðar tíðni víxlverkana. Það eru blóðþynningarlyf, flogaveikilyf og alkóhól. Þessir lyfjaflokkar hafa mjög oft víxlverkanir gagnvart öðrum lyfjum og ber því að gæta sérstakrar varúðar við notkun þeirra.
Flestum dettur bara hræðilegir hlutir í hug þegar minnst er á hár og eld í sömu andrá. Í þessu myndbandi er þó kennt hættulaust trikk sem inniheldur einmitt hár og eld! Þú verður að sjá til að trúa:
Vöxtur barna er mishraður. Til tveggja ára aldurs vaxa börn hratt, en svo hægir á vextinum fram að kynþroska. Á þessum árum vaxa drengir og stúlkur á svipuðum hraða. Kynþroski byrjar venjulega hjá stúlkum við 11-12 ára aldur. Hjá drengjum brýst hann venjulega aðeins síðar fram eða þegar þeir eru á 14. ári.
Þyngd:
Hæð:
Heilbrigð börn geta sveiflast töluvert í þyngd. Mörg ungabörn þyngjast mikið fyrstu sex mánuðina. Síðan hægir yfirleitt á þyndaraukningunni þegar barnið er 10–18 mánaða og fylgir það þá nýrri þyngdarlínu.
Börn smávaxinna foreldra fylgja oft sama vaxtarhraða og börn hávaxinna foreldra fyrsta árið. Eftir það hægir á vexti þeirra og þau fylgja nýrri vaxtarlínu.
Ekki er óalgengt að heilbrigð börn tapi þyngd í veikindum. Þegar þau verða aftur hraust þyngjast þau hins vegar hratt aftur þar til fyrri þyngdarlínu er náð. Nýburar sem vaxið hafa of lítið í móðurkviði vaxa hlutfallslega meira en önnur börn fyrst eftir fæðinguna þar til þau hafa náð sinni eðlilegu vaxtarkúrvu.
Líkamlegur þroski og kynþroski er að hluta til arfbundinn. Því er mynstur foreldra og barna þeirra oft svipað. Hafi tíðablæðingar móður stúlku byrjað snemma er ekki ólíklegt að þær geri það einnig hjá dótturinni. Eins er líklegt að kynþroski sonar sé líkur því sem hann var hjá föður hans. Því fyrr sem kynþroska er náð því fyrr hættir lengdarvöxturinn. Því er ekki óalgengt að þau börn sem taka fyrr út kynþroska séu stór miðað við jafnaldra sína en þegar á fullorðinsárin kemur eru þau etv. lægri.
Nýlegar rannsóknir sýna að ólífuolía, sojabaunir, bláber, omega-3 s.s. fiskolía (lýsi) og hörfræolía geta verið góð fyrir beinin. Frekari rannsókna er þó þörf til að staðfesta að tengsl séu á milli þessara fæðutegunda og góðrar beinheilsu. Þekkt er þó að þær eru góðar fyrir heilsuna og því sjálfsagt að velja þær í fæðuna okkar.
Fleiri góð ráð
Baunir. Baunir innihalda kalk, magnesíum, trefjar og fleiri næringarefni en einnig svokölluð fýtöt. Fýtöt hafa hamlandi áhrif á líkamann til þess að vinna kalkið úr baununum. Unnt er að draga úr áhrifum fýtata með því að leggja baunirnar í bleyti í nokkrar klukkustundir (eða yfir nótt) áður en þær eru soðnar í fersku vatni.
Kjöt og próteinríkur matur. Mikilvægt er að fá nóg af próteinum fyrir beinin og heilsuna almennt en þó ekki of mikið. Margt eldra fólk fær ekki nægjanlegt prótein úr fæðunni og það getur haft slæm áhrif á beinin. Hinsvegar getur fæða sem inniheldur mjög mikið prótein í hverjum skammti s.s. rautt kjöt leitt til þess að líkaminn tapi kalki. Hægt er að bæta sér upp þetta tap með því að fá kalk úr mjólkurvörum því þó svo að þær séu próteinríkar þá innihalda þær einnig kalk sem er mikilvægt fyrir beinin.
Saltur matur. Neysla á söltum mat veldur því að líkaminn missir kalk og getur það valdið beintapi. Ráðlagt er að takmarka neyslu á unnum matvörum, dósamat og saltríkum mat. Fólk skyldi venja sig á að lesa innihaldslýsingar og næringarupplýsingar á matarpakkningum.
Spínat og önnur fæða rík af oxalsýru. Líkaminn getur ekki með góðu móti unnið kalk úr fæðu með mikilli oxalsýru s.s. spínati. Aðrar fæðutegundir sem eru ríkar af oxalsýru eru rabarbari, rótargrænmeti og ákveðnar baunategundir. Þær innihalda önnur holl og góð næringarefni þótt þær séu ekki kalkgjafar.
Grófar kornafurðir. Líkt og baunir, þá er hlutfall fýtata hátt í grófum kornafurðum sem kemur í veg fyrir úrvinnslu líkamans á kalki. Hins vegar, ólíkt baunum, eru heilar grófar korntegundir eina fæðutegundin sem virðist minnka vinnslu kalks úr öðrum fæðutegundum sem neytt er á sama tíma. Dæmi: Þegar þú drekkur mjólk og borðar 100% heilkornamorgunkorn samtímis þá getur líkaminn aðeins nýtt sér hluta af kalkinu úr mjólkinni. Í kornfæðu eins og t.d. brauði er ekki eins mikið af heilu korni og áhrifin á kalkvinnsluna síður merkjanleg.
Alkóhól og koffín
Alkahól. Mikil áfengisneysla getur leitt til beintaps
Koffín. Kaffi, te og gosdrykkir innihalda koffín sem getur leitt til þess að frásog kalks minnkar og getur þannig leitt til beintaps. Þessa drykki þarf að neyta í hófi.
Gosdrykkir. Nokkrar rannsóknir hafa sýnt að neysla kóladrykkja, ekki annarra gosdrykkja, geti tengst beintapi. Þörf er á fleiri rannsóknum til þess að skilja betur í hverju þessi tengsl geta verið fólgin.
Kolsýringin í gosdrykkjum veldur ekki neinum skaða á beinum og slíkir drykkir eru hvorki hollir né næringarmiklir en hins vegar ríkir af hitaeiningum.
Orðið kiropraktik er komið úr grísku og þýðir að nota handafl. Það segir til um mikilvægasta þáttinn í hnykkmeðferð, meðhöndlun liða og vöðva líkamans með höndunum. Hnykklækningar hafa verið stundaðar í þúsundir ára. Við vitum af myndum frá Egyptalandi til forna og Grikklandi í fornöld, að þar þekktu menn það, sem við köllum nú hnykklækningar. Grunnur nútíma hnykklækninga var lagður 1895 af Bandaríkjamanninum Daniel David Palmer.
Í dag eru hnykklæknar sérmenntaðir í að meðhöndla liði og vöðva líkamans með höndunum. Hnykklæknar hafa leyfi heilbrigðisyfirvalda til að sjúkdómsgreina og meðhöndla sjúklinga á öllum aldri. Því þarf ekki tilvísun til að fara til hnykklæknis.
Áður en meðferð er ákveðin fer fram nákvæm skoðun. Tilgangurinn með skoðuninni er að ákvarða hvort hnykkmeðferð hentar ástandi sjúklingsins og að hluta til að sjúkdómsgreina hann eins nákvæmlega og kostur er.
Viðtal. Sjúklingurinn útskýrir ástand sitt fyrir hnykkjaranum. Hnykklæknirinn spyr frekari spurninga til að gera sér eins nákvæma mynd af ástandi sjúklingsins og hægt er. Hann spyr sjúklinginn t.d. um aðstæður á vinnustað, fyrri sjúkdóma, aðgerðir, lyfjaneyslu auk almennra spurninga um lífshætti.
Skoðun. Sjúklingurinn er beðinn um að fara úr fötunum fyrir skoðun. Hnykklæknirinn lítur á allan líkama sjúklingsins. Oft er mældur blóðþrýstingur og púls og einnig hlustar hnykkjarinn á hjarta og lungu og gerir aðrar rannsóknir ef hann telur ástæðu til. Svæðið þar sem sjúklingurinn kennir sér meins er grandskoðað, t.d. með bæklunar- og taugameina-athugunum og vöðvastarfsemi er könnuð.
Röntgenmyndataka. Það getur oft reynst nauðsynlegt að röntgenmynda þá líkamshluta sem valda sjúklinginum vandræðum áður en meðferð er hafin.
Meðhöndlun hjá hnykkjara er jafnan sársaukalaus og andstætt því, sem margir halda, algerlega laus við nokkurn tilþrif. Hnykkjarinn velur þá meðhöndlun, sem hentar best, miðað við ástand sjúklingsins.
Manipulationsmeðhöndlun. Orðið „manipulation“ er skylt orðinu manus sem þýðir hönd. Það er einnig heitið á mikilvægustu aðferðinni í meðhöndlun hnykkjarans. Hnykkjarinn hreyfir liðinn með höndunum pínulítið lengra en maður getur á eigin spýtur. Þannig rofnar lofttæmið sem er í flestum liðum líkamans og litlar loftbólur með ýmsum lofttegundum myndast í liðvökvanum. Manipulationsmeðhöndluninni fylgir nánast alltaf greinilegur „smellur“. Hljóðið er hvorki vegna þess að beinin sargist saman né eitthvað rifnar. Tilgangur meðferðarinnar er að leiðrétta starfshæfni liðamóta og vöðva og einnig til að lina eða losa við verki. Í stuttu máli, til að bæta líðan sjúklings.
Mjúkvefsmeðhöndlun. Hnykklæknir meðhöndlar einnig mjúkvef, þ.e. vöðva og sinar. Það er til dæmis gert með ýmsum nuddaðferðum og teygjum.
Þjálfun. Mikilvægur þáttur í meðhöndlun hnykkjarans er að kenna sjúklingnum að hugsa vel um líkama sinn. Liður í því getur til dæmis verið að kenna sjúklingnum æfingar sem hann getur gert heima. Nýjar rannsóknir hafa sýnt fram á að einkaþjálfun undir leiðsögn sérmenntaðs fagfólks er framúrskarandi heilsubót, ekki síst fyrir sjúklinga með langvinna bak- og hálsverki. Þar af leiðandi er slík þjálfun nú liður í þeirri meðferð sem hnykkjarar bjóða upp á til viðbótar við meðferð með höndum.
Forvarnir. Ef sjúklingurinn losnar við vanda sinn er mikilvægast að fyrirbyggja að hann fái aftur sömu eða önnur vandamál. Því á hnykklæknirinn samræður við sjúklinginn um það sem veldur honum mestu líkamlegu álagi í daglegu lífi. Það getur verið nauðsynlegt fyrir hnykkjarann að hafa samband við vinnustaði, líkamsræktarstöðvar eða félagsmálayfirvöld. Það getur einnig reynst nauðsynlegt fyrir sjúklinginn að fá sér hjálparbúnað.
Meirihluti þeirra sjúklinga sem leita til hnykkjara koma vegna verkja í baki og hálsi. Lélegt ástand vöðva og liða líkamans getur hins vegar haft víðtækari afleiðingar fyrir sjúklinginn en að valda verkjum og stífni í baki og hálsi. Meðal annars getur það valdið spennuhöfuðverkjum, þursabiti eða kviðverkjum. Þessi fyrirbæri orsakast af því að úttaugakerfi sjúklingsins verður fyrir truflun. Það er vitað að lélegir vöðvar og liðamót geta valdið óskunda í allt öðrum líkamshlutum en þeim sem röskunin á upptök sín í. Þetta kallast geislaðir verkir. Hnykkjarinn meðhöndlar einnig vandamál t.d. í öxlum, olnbogum, hnjám og fótum. Oft fá grátgjörn kornabörn bót af hnykkameðferð.
Tryggingastofnun ríkisins niðurgreiðir ekki hnykkmeðferð. Hins vegar niðurgreiða margir vinnustaðir, stéttarfélög og íþróttafélög hnykkmeðferð.
Áður fyrr þurfti að sækja þessa menntun út fyrir norðurlöndin, fyrst og fremst til Englands og Bandaríkjanna. Nú býðst þessi menntun í Háskólanum í Óðinsvéum. Námið tekur 5 ár og veitir kandidatsgráðu. Til viðbótar þarf hnykkjarinn að vera í starfsnámi hjá starfandi hnykkjara í eitt ár áður en hann fær starfsréttindi. Hnykkjaranámið er því alls 6 ár.
Meirihluti danskra hnykklækna rekur eigin stofu. Hnykkjarar eru þeir sem hafa veg og vanda af meðhöndlun flestra baksjúklinga. Danskar rannsóknir hafa sýnt fram á að meira en 9 af hverjum 10 sjúklingum í meðferð hnykklækna eru ánægðir með meðferðina. Einnig er alltaf að verða algengara að hnykklæknar starfi á sjúkrahúsum og heilsugæsluöðvum.
Samkvæmt nýjustu rannsóknum má ætla að allt að 50.000 Íslendingar séu með þvagleka. Þú ert ekki sá eini eða sú eina sem þjáist af þvagleka og þeim vandamálum sem honum fylgja. Meirihlutinn eru konur, en karlar geta líka haft þvagleka. Það kann að „dropa“ í buxurnar við hósta, hnerra eða íþróttaiðkun. Aðrir missa þvag vegna þess að þvaglátaþörfin er svo sterk og skyndileg að þeir ná ekki á salernið í tæka tíð.
TVÆR TEGUNDIR ÞVAGLEKA ERU ALGENGASTAR:
Áreynsluþvagleki getur orsakast af því að grindarbotnsvöðvarnir hafa skaðast eftir eina eða fleiri fæðingar. Við það minnkar viðnámið í þvagrásinni og þvag lekur við áreynslu. Vandamálið getur einnig verið vegna þess að östrogen minnkar hjá konum sem komnar eru á breytingaskeiðið; slímhúðir í þvagrás og fæðingarvegi þynnast og þvagheldni minnkar. Konur með áreynsluþvagleka missa þvag t.d. við íþróttaiðkun, hósta og hnerra.
Bráðaþvagleki (ofvirk blaðra) orsakast af ósjálfráðum samdráttum í blöðrunni. Venjulega er þessi vöðvi slakur meðan þvagblaðran er að fyllast. Þegar blaðran fyllist, sendir heilinn boð um tæmingu um taugakerfið til blöðrunnar – og fólk finnur fyrir þvaglátaþörf. Við ofvirka þvagblöðru gefst oft mjög stuttur fyrirvari til að komast á snyrtingu áður en blaðran tæmist að hluta til eða öllu leyti. Önnur einkenni geta verið tíð þvaglát og sterk þvaglátaþörf.
ÞVAGLEKI MEÐAL ÍSLENSKRA KVENNA
Samkvæmt nýlegri könnun sem gerð var meðal 10.000 íslenskra kvenna á aldrinum 30-75 ára kom í ljós að 38% höfðu haft þvagleka af einhverju tagi á undangengnum 4 vikum. Sambærileg könnun meðal stúlkna á aldrinum 16-19 ára sýndi að 32% þeirra höfðu haft þvagleka. Þetta samsvarar því að um 35.000 konur á aldrinum 16-75 ára eru með þvagleka af einhverju tagi. Rúmlega fjórðungur kvennanna (30-75 ára) töldu þessi einkenni hafa áhrif á daglegt líf. Karlar geta líka haft þvagleka og fjöldi þeirra eykst með hækkandi aldri. Heildarkostnaður sjúklinga og samfélagsins vegna þvagleka er talinn nema um einum milljarði á ári.
BRÁÐAÞVAGLEKI: HVAÐ ER TIL RÁÐA?
ÁREYNSLUÞVAGLEKI: HVAÐ ER TIL RÁÐA?
Ristilkrabbamein er lífshættulegur sjúkdómur sem er þó oftast læknanlegur ef hann greinist nógu snemma. Þar skipta þekking og árvekni sköpum.
Í mörg ár var deilt vel og lengi um réttmæti skimunar (kembileitar) og markvissra forvarna gegn krabbameini í ristli og endaþarmi. Ítarlegar og vandaðar rannsóknir hafa nú verið gerðar með þátttöku nokkur hundruð þúsund einkennalausra einstaklinga á aldrinum 45–75 ára. Niðurstöður þessara rannsókna eru skýrar og benda eindregið til að með skipulagðri skimun fyrir ristilkrabbameini megi fækka dauðsföllum vegna þessa sjúkdóms um 15% til 40%. Með aðferðum sem er beitt í heilsuhagfræðinni hefur jafnframt verið sýnt fram á með afgerandi hætt að kostnaðvirknihlutfall (cost-effectiveness ration) fyrir leit að þessu krabbameini er hagkvæm forvarnaríhlutun. Þessum sömu aðferðum beita heilbrigðisyfirvöld víða í vaxandi mæli þegar teknar eru ákvarðanir um forgangsröðun í heilbrigðismálum.
Ástæða er til að rifja upp mikilvæg atriði varðandi þennan illvíga sjúkdóm.
Krabbamein í ristli (og endaþarmi) er 3ja algengasta krabbameinið sem greint er hjá Íslendingum og önnur algengasta dánarorsök af völdum krabbameina. Það greinast um 120 einstaklingar árlega með þetta krabbamein og um 50 Íslendingar deyja árlega af völdum þessa sjúkdóms. Nýgengi (ný tilfelli sem greinast á ári) sjúkdómsins fer vaxandi samkvæmt nýlegri spá um nýgengi krabbameina á Norðurlöndum fram til ársins 2020 og vegna hækkandi aldurs er spáð verulegri fjölgun tilvika eða 46% hjá körlum en 22.6% hjá konum. Hér á landi er spáð fjölgun greindra tilvika um 85% hjá körlum en um 70% hjá konum ef miðað er við meðaltal áranna 1993-1997 til metaltals áranna 2018-2020.
Ristilkrabbamein er nú algengasta krabbameinið (304.687 tilfelli) í Evrópu samkvæmt nýjustu upplýsingum frá WHO Globocan, þegar austurhlutinn og EFTA löndin eru tekin með þ.e. hærra nýgengi en nýgengi lungnakrabbameins (301.090 tilfelli).
Hverjir fá þetta krabbamein?
Áhættuþættir þessa sjúkdóms eru vel þekktir en þeir vega ekki allir jafn þungt. Meira en ¾ hluti (75%) þessara krabbameina greinast hjá fólki með meðaláhættu, þar sem hækkandi aldur skiptir mestu máli. Flest krabbameinanna greinast hjá einstaklingum sem eru komnir yfir fimmtugt. Margir þeirra eru engu að síður á “besta” aldri þegar áfallið kemur. Hér á Íslandi greinast 67% fólks fyrir 75 ára aldur, 56% fyrir 70 ára aldur og tæp 40% fyrir 65 ára aldurinn. Árlega greinast um 50 einstaklingar með sjúkdóminn á aldrinum 45-65 ára.
Er mögulegt að fyrirbyggja ristilkrabbamein?
Þessari spurningu er hægt að svara játandi og ekki er deilt um það lengur. Flest þessara krabbameina hafa góðkynja forstig, sem nefnt er kirtilæxli eða ristilsepi. Um 20-25% þeirra sem eru 50 ára og eldri hafa þegar myndað þessa sepa, en ekki nema lítill hluti þeirra (4-6%) verður illkynja. Þar sem þetta forstig er oftast einkennalaust, eins og reyndar byrjandi krabbamein í ristli, þarf að leita að þessum meinsemdum hjá einkennalausu fólki. Það skiptir sköpum að greina meinsemdina snemma og þarna skilur á milli lækningar og alvarlegra veikinda vegna krabbameins með meinvörpum (hefur náð að sá sér) þar sem 5 ára lífslíkur eru verulega skertar.
Í baráttunni við þennan sjúkdóm er mikilvægt að þekkja fyrstu einkenni hans, en ef verulegur árangur á að nást verður að greina hann hjá einstaklingum sem eru einkennalausir. Nú greinast yfir 60% Íslendinga með sjúkdóminn með staðbundna útbreiðslu (í eitla) eða útbreiðslu til fjarlægari líffæra (t.d. lifur).
Eru greiningaraðferðir flóknar og hættulegar?
Þessu er hægt að svara neitandi. Megin rannsóknaraðferðirnar eru tvenns konar: leit að blóði í hægðum og ristilspeglun.
Athugun á blóði í hægðum er einföld, ódýr og hættulaus rannsókn. Eins og margar skimunarrannsóknir er hún ekki fullkomin og mikilvægt að endurtaka hana með reglulegum hætti (helst einu sinni á ári). Margar aðrar ástæður geta verið fyrir því að blóð finnst í hægðum (t.d. gyllinæð), en mikilvægt er að gera frekari rannsókn á ristlinum aðeins til að útiloka að um illkynja mein eða forstig þess sé að ræða. Landlæknisembættið hefur gefið út leiðbeiningar þar sem mælt er með þessari rannsókn hjá einkennalausu fólki á aldrinum 50-75 ára. Í nær öllum apótekum landsins er hægt að kaupa hægðaspjöld til að framkvæma þessa rannsókn.
Ristilspeglun er nákvæmari, en flóknari og fyrirhafnarmeiri, en að sama skapi nákvæmari rannsókn til að greina þessi mein. Þá er oftast hægt að fjarlægja sepa og byrjandi illkynja mein með þessari tækni. En er þessi rannsókn hættuleg? Allar rannsóknir og aðgerðir sem hafa nokkurt inngrip geta valdið fylgikvillum. Þannig er því einnig farið með ristilspeglun, en samkvæmt nýlegum athugunum er rannsóknin og brottnám sepa áhættulítið inngrip og dauðsföllum lýst í 0.01-0.03% tilvika. Þetta inngrip er því öruggara en flestar skurðaðgerðir. Holgötun (gat á ristli) og blæðing geta átt sér stað, en meðferð er yfirleitt auðveld.
Hverju skilar skimun?
Flestir sem hafa skoðað þetta mál til hlítar eru sammála um að það sé mjög skynsamlegt að hvetja til skimunar fyrir þessu krabbameini. Rannsóknirnar þrjár, sem áður er vitnað til, leiddu í ljós að ýmist þurfti að leita ýmist hjá 360, 470 eða 747 einstaklingum til að koma í veg fyrir eitt dauðsfall af völdum ristilkrabbameins. Samnorræna rannsóknin spáði að hægt væri að lækka dánartíðni af völdum ristilkrabbameins um 18% með kembileit.
Forkönnun á skimun var framkvæmd á vegum Krabbameinsfélags Íslands 1986 og 1988. Þá fundust 3 einstaklingar með krabbamein, eða 1 tilfelli af hverjum 800 sem tóku þátt í rannsókninni. Þá fundust líka fjöldi ristilsepa (forstig flestra krabbameina í ristli), en brottnám þeirra mun skila árangri í fækkun krabbameinstilfella þegar til lengri tíma er litið (7-20 ár). Þessi ávinningur skimunar er oftast vanmetinn þegar íhlutun sem þessi er til skoðunar.
Er skimun „góð kaup”?
Fáir illkynja sjúkdómar fullnægja nær öllum settum skilyrðum fyrir skimun eins og raunin er með krabbamein í ristli. Þess vegna er oft á tíðum fullyrt að koma megi í veg fyrir þetta krabbamein með réttum aðgerðum. En það kostar fyrirhöfn og fjármuni. Áður hefur verið minnst á aðferðir eins og kostnaðarvirknigreiningu (cost-effectiveness analysis) sem notuð er til að meta afleiðingar og kostnað aðgerða sem ætlað er að bæta heilsu almennings.
Skýrsla Hagfræðideildar Háskóla Íslands staðfestir hagstætt eða lágt kostnaðarvirknihlutfall á skimun fyrir krabbameini í ristli. Íhlutun sem hefur lágt hlutfall, myndi því í þessu samhengi teljast góð kaup og njóta forgangs við ráðstöfun heilbrigðisútgjalda. Þessar niðurstöður eru í samræmi við fyrri og viðameiri athuganir á kostnaðarvirknigreiningu skimunar fyrir ristilkrabbameini og er hlutfallið lágt: Þar gildir einu hvaða þekktri leitaraðferð er beitt og kostnaðarvirknihlutfallið er lægra en við margar aðrar íhlutanir sem við nú beitum og greiðum fyrir í heilbrigðisþjónustunni.
Hvert stefnir?
Flestir eru sammála um að ekki sé lengur réttlætanlegt að hika varðandi ráðleggingar um skimun fyrir þessu krabbameini. Sem stendur er fyrst og fremst deilt um “bestu” aðferðina en því hefur verið haldið fram að besta aðferðin sé raunverulega sú sem beitt er.
Í mörgum löndum Evrópu t.d. í Þýskalandi, Ítalíu, Póllandi og Tékklandi hafa heilbrigðisyfirvöld tekið einarða afstöðu. Þau mæla með skimun fyrir þessu krabbameini og greiða að fullu fyrir ákveðnar skimunaraðferðir. Þá hafa ýmis fagfélög og samtök, bæði í Bandaríkjunum og Evrópu, mælt með markvissum fræðsluaðgerðum og skimun fyrir þessu krabbameini. Heilbrigðisnefnd Evrópubandalagsins hefur hvatt heilbrigðisyfirvöld í aðildarlöndunum til að beita sér fyrir skimun að þessu krabbameini, ásamt skimun fyrir legháls- og brjóstakrabbameini. Nefndin hefur og tekið skimun fyrir ristilkrabbameini upp í endurskoðuðum tilmælum sýnum og reglum (11 talsins) í baráttunni gegn krabbameini (European Code Against Cancer). Það er athyglisvert að þetta er í fyrsta sinn sem mælt er með skimunaraðgerðum er beinast að karlmönnum.
Landlæknisembættið hefur gefið út leiðbeiningar um skimun fyrir ristilkrabbameini hjá einkennalausu fólki á aldrinum 50-75 ára og mælir með því að leita að blóði í hægðum árlega. Jafnframt eru leiðbeiningar fyrir þá einstaklinga sem eru í meiri áhættu að fá þennan sjúkdóm. Unnt er að nálgast þessar leiðbeiningar á vefsíðu Landlæknisembættisins (www.landlaeknir.is).
Niðurstöður stórrra rannsókna síðastliðin ár, heilsuhagfræðilegt mat með kostnaðarvirknigreiningu, árangursmat á greiningu og meðferð á ristlkrabbameini og væntanleg fjölgun tilfella á næstu áratugum, benda til þess að makvissra aðgerða er þörf. Heilbrigðisyfirvöld margra landa hafa gert sér grein fyrir þessu og hafið aðgerðir eða eru að undirbúa þær. Spurningin er ekki hvort, heldur hvenær skipulögð skimun verður framkvæmd í hinum ýmsu löndum. Við Íslendingar getum tekið forystu á þessum vettvangi vegna mikillar kunnáttu og reynslu af skimunaraðgerðum sem framkvæmdar hafa verið hér á landi í áratugi með einstökum árangri.
Hvers vegna fortölur?
Mikið og gott forvarnarstarf á ýmsum sviðum hefur verið unnið hér á landi í mörg ár. Í þessum verkefnum hefur bestu þekkingu á hverjum tíma verið beitt og áhersla lögð á bættan lífstíl, þ.e. hollt mataræði, reykleysi, góða hreyfingu og stjórn á líkamsþyngd. Það er skynsamlegt að beita fræðslu og aðgerðum til að auka lífsgæði og forða fólki frá sjúkdómum. Orðatiltækið – seint er að byrgja brunninn, þá barnið er dottið ofan í – segir allt sem segja þarf.
Það er eðlilegt að nútímafólk spyrji: Hvað get ég gert til að bæta lífsgæði mín og forðast sjúkdóma? Þá verðum við að vera reiðubúin að liðsinna því með jákvæðu hugarfari og miðla þeirri þekkingu sem fyrir liggur á hverjum tíma. Fortölur og neikvæð viðhorf gagnast ekki fólki á tímum aukinnar þekkingar og framfara í læknavísindum.
Margar konur vildu eflaust hafa föngulegan barm leikkonunnar Sofiu Vergara. Hún er þó ekki sama sinnis og opnar sig í nýju viðtali við tímaritið Women’s Health’s „Naked Issue,“ og segir lesendum frá ambögum þess að hafa svo stóran barm: „Ég vildi að ég gæti verið meiri íþróttamanneskja, en þegar þú skartar þessum risabrjóstum…þau hafa verið svona síðan ég var 13 og svo stækkuðu þau enn meira þegar ég var ólétt og átti Manolo (24),“ segir hún. „Ég veit ekki hvort ég er sterk. Ég hef slæm hné og þunn bein; ég get varla gert eina armbeygju.“
Sofia segir að hreysti sé ekki fyrir henni „vöðvar og skorinn magi. Ég hef ekki magavöðva því ég þarf ekki að vera eins og „fullkomin fyrirsæta með fullkominn líkama.“ Það væri allt of mikil vinna!“
Segist leikkonan þó ekki sleppa við ræktina þar sem eiginmaður hennar Joe Manganiello bjó til frábæran líkamsræktarsal í húsinu þeirra: „Þetta er alger kvöl fyrir mig. Ég fer í vont skap tveimur tímum áður, ég er í vondu skapi á meðan og ég er í vondu skapi í lokin því þá þarf ég að skipuleggja næsta tíma með einkaþjálfaranum.“
„Ég er 45 ára. Þrátt fyrir að þú óskir þess, er sá tímapunktur í lífi þínu að þú getur ekki verið fullkomin. Það þýðir ekkert að hata það eða komast í uppnám vegna þess, þetta er bara raunveruleikinn. Fólk segir við mig: „Oh, þú lítur út fyrir að vera á þrítugsaldri,“ en það er bara ekki satt. Húðin er önnur, ég vissi aldrei að svitaholur gætu orðið svona stórar! Ég er bara…shit, hvað á ég að gera við þetta?!“ segir hún að lokum.
Líkaminn getur reynt að koma í veg fyrir hitahækkunina með því að auka blóðflæði til húðar og útlima, en við það tapast varmi úr líkamanum, og/eða auka svitamyndunina eða bleyta húðina á einhvern annan hátt þannig að meira gufi upp frá okkur og varmi tapist.
Sólstingur eða hitaslag er skyndileg örmögnun vegna þess að líkamshitinn er orðinn of hár. Orsökin getur til dæmis verið sterkt sólskin eða hár lofthiti. Þá verður truflun í kælikerfi líkamans sem nær ekki að kæla sig með því að svitna. Húðin er því oftast heit og þurr og við svitnum ekki lengur. Í sumum tilvikum getur húðin þó virst nokkuð svöl vegna þess að æðar rétt undir húðinni dragast saman og of heitt blóð líkamans berst ekki til yfirborðsins. Afleiðingin er hækkandi líkamshiti sem hefur í för með sér að heilafrumur deyja en það getur leitt til krampa, meðvitundarleysis og jafnvel dauða.
Stundum er gerður greinarmunur á sólsting og hitaslagi. Einkenni og afleiðingar eru þær sömu en aðstæður sem leiða til þeirra svolítið ólíkar. Yfirleitt er talað um sólsting þegar höfuðið er óvarið fyrir sterkum geislum sólar. Þeir eða varminn frá þeim komast að heilanum inn um augun og í gegnum höfuðkúpuna og því er mikilvægt að verja sig gegn sterkri sólargeislun með því að bera ljóst höfuðfat og sólgleraugu.
Oftast er talað um hitaslag frekar en sólsting þegar lofthiti er hár og raki mikill. Þá nær svitinn ekki að gufa upp af húðinni, okkur tekst ekki að kæla okkur og líkamshitinn hækkar með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Af þessum sökum getur verið hættulegt að reyna mikið á sig líkamlega í mjög heitu og röku loftslagi.
Komi einkenni hitaslags fram er mikilvægt að að kæla viðkomandi eins fljótt og kostur er, til dæmis með því að koma honum á svalan, skuggsælan stað og setja kalt vatn eða jafnvel ísvatn á húðina.
Sumar konur hafa mikinn hárvöxt í andliti sem þær vilja losna við. Ekkert til að skammast sín fyrir, en hvert er besta ráðið til að losna við þessi hár? Kirbie Johnson hefur rakað sig í fimm ár og gefur hér konum góð ráð. Besta rakvélin segir hún vera frá Tinkle en hana er hægt að panta hér.
Súludansarinn Ro’Yale – einnig þekkt sem Da Queen of Curves – fór að stunda íþróttina eftir að hafa skilið við eiginmann sinn. Vildi hún „finna sig“ – hver hún raunverulega væri. Eftir aðeins nokkra tíma áttaði hún sig á að þetta væri ástríða hennar og stakk upp á að súludansstúdíóið sem hún æfði hjá, Vertical Joes, byði upp á danstíma fyrir konur í yfirstærð. Hún bjóst þó aldrei við að fá vinnu við það sem hún elskar!
Kínversk móðir er í öngum sínum eftir að hafa komist að því að 28 ára maður sem hún ól upp sem sinn eigin, er ekki raunverulegur sonur hennar. Fyrrverandi eiginmaður hennar varð tortrygginn og heimtaði DNA próf þar sem drengurinn, Wang Ye, var grunsamlega myndarlegur.
Móðirin, sem er einungis kölluð Zhang í kínverskum fjölmiðlum, segir að síðan hann fæddist hafi hann vakið mikla undrun fjölskyldu og vina því hann var miklu myndarlegri en foreldrarnir. Í gegnum árin höfðu þessi ummæli mikil áhrif á föðurinn og orsakaði mikla misklíð í hjónabandinu. Rifrildin um „of fallegan“ son enduðu svo í skilnaði, en grunsemdir mannsins héldu þó áfram.
Zhang skildi við eiginmanninn árið 2004, en sjö árum seinna heimtaði hann DNA próf til að vita hvort drengurinn sem hann hafði alið upp væri hans eður ei: „Sonur minn hefur stór augu og beint nef. Faðir hans er ekki mjög myndarlegur og talsvert ólíkur honum,“ segir móðirin í viðtali við Kan Kan News.
Niðurstöður DNA leiddu í ljós að faðirinn hafði rétt fyrir sér – hann var alls ekki pabbi drengsins…en móðir hans var ekkert skyld honum heldur!
Fæddist Wang ye í Fæðingarsjúkrahúsinu í Shanghai í febrúar árið 1989. Móður hans grunar að ruglast hafi verið á börnum. Spítalinn neitar að gefa upp útskýringar og segir „að engar skýrslur sé hægt að finna frá þessum tíma.“
Zhang og Wang ye standa nú í málaferlum við spítalann og vilja vita hverjir raunverulegir foreldrar hans eru og hvar raunverulegur sonur er niðurkominn. Þau hafa engar vísbendingar aðrar en hversu fríður Wang er…
Blóðleysi er af völdum skorts á rauðum blóðkornum. Hlutverk þeirra er að taka upp súrefni í lungunum og skila því til frumna líkamans. B12 er nauðsynlegt til framleiðslu rauðu blóðkornanna sem og í taugakerfinu en B12 skortur getur leitt til óþæginda frá taugafrumum m.a. í formi taugabólgu og vitglapa (andlegrar hnignunar – dementia). Skortur á B12 verður yfirleitt vegna þess að líkaminn getur ekki unnið B12 úr fæðunni eða vegna skorts á B12 í fæðunni. Hægt er að bæta upp skortinn með B12 sprautum annan til þriðja hvern mánuð. Þetta er algengast hjá rosknu fólki.
Sumir eyða miklu fé í að fela aldur sinn, sumsé – þeir vilja líta út fyrir að vera yngri. Ein pólsk Instagramstjarna fann þó frægðina með því að ýkja til um aldur sinn og lítur gaurinn út fyrir að vera 10 árum eldri en hann raunverulega er. Pawel Ladziak, aka „pólski víkingurinn“ hefur oft fengið viðurkenningu fyrir að vera einn af þeim heitari yfir fertugt.
Margir halda að hann sé í raun sextugur. Pawel er í raun aðeins 35 árs og litar hann hár sitt og skegg hvítt til að viðhalda þessu „eldra lúkki“
Í nýlegu viðtali segist Pawel hafa verið farinn að grána en líkaði ekki „salt-og-pipar“ lúkkið. Litaði hann því hárið algerlega hvítt. Fólki virtist líka breytingin vel, því nú hefur hann um 400.000 fylgjendur á Insta.
Pawel var 16 ára þegar hann fékk áhuga á líkamsrækt en hætti á tímabili. Þegar hann var þrítugur leit hann í spegil og hugsaði með sér að hann gæti ekki litið verr út. Þessvegna fór hann að æfa á fullu og skartar nú þessum líkama sem sjá má á myndunum. Einnig má sjá fyrir-og-eftir myndir af honum og það er næstum engin leið til að vita að um sama gaur sé að ræða!
Cassandra er hugrökk ung kona sem öðlast hefur frægð á YouTube með blogginu sínu. Hún hefur í gegnum tíðina verið með afskaplega slæma húð og er með góð ráð fyrir þá sem finna til mikilla óþæginda vegna þess: